Czy pestycydy są szkodliwe dla pszczół?

Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) opublikował (16 stycznia 2013 r.) trzy opinie naukowe dotyczące oceny zagrożenia dla zdrowia pszczół ze strony niektórych pestycydów z grupy neonikotynoidów, stosowanych w ochronie roślin. Opinie zostały opracowane na zlecenie Komisji Europejskiej w ramach przeglądu zatwierdzeń substancji aktywnych w świetle wyników najnowszych badań naukowych i monitoringu. Ocenie poddano trzy substancje – chlotianidynę, imidachlopryd oraz tiametoksam, które wchodzą w skład wielu popularnych środków owadobójczych stosowanych do oprysków roślin i zaprawy nasion.

Naukowcy stwierdzili, że wymienione pestycydy mogą być dla pszczół szkodliwe, stwarzając wiele zagrożeń. EFSA zwrócił szczególną uwagę na wpływ stosowania pestycydów na przeżywalność i rozwój rodzin pszczelich, rozwój larw i zachowanie pszczół oraz na ryzyko subletalnych dawek badanych substancji. EFSA nie może jednak dokończyć oceny niektórych zatwierdzonych zastosowań neonikotynoidów ze względu na „luki w dostępnych danych”. Na podstawie zgromadzonych informacji naukowcy uznali jednak, że:

- w przypadku spożycia przez pszczoły nektaru i pyłku roślin opryskanych pestycydami: stosowanie badanych substancji jest bezpieczne jedynie w przypadku ochrony roślin, które nie są atrakcyjne dla pszczół miodnych;

- w przypadku zetknięcia pszczół z pyłem uwalnianym podczas wysiewu nasion zaprawianych pestycydami: istnieje lub nie można wykluczyć ryzyka dla pszczół miodnych;

- w przypadku zetknięcia pszczół z płynem gutacyjnym wydzielanym przez rośliny opryskiwane pestycydami: dokonano jedynie oceny ryzyka w stosunku do kukurydzy opryskiwanej tiametoksamem. Badania polowe wskazują na dotkliwe skutki dla pszczół miodnych.

Raport EFSA był przedmiotem obrad na posiedzeniu Rady Ministrów Rolnictwa UE w dn. 28 stycznia br. Wiele delegacji, w tym Niemcy, Polska i Czechy, poparło propozycję Holandii, aby zapoczątkować działania na szczeblu unijnym w przypadku identyfikacji wysokiego ryzyka lub braku wykluczenia wysokiego ryzyka dla pszczół miodnych. Niektóre państwa członkowskie, np. Wielka Brytania, domagały się jednak dalszych dowodów naukowych przed rozpoczęciem takich działań. Hiszpanie zwrócili uwagę na brakujące dane i chcą bardziej zrównoważonego podejścia, a Węgrzy byli nawet zdania, że właściwie stosowane neonikotynoidy nie stwarzają zagrożenia dla pszczół.

Komisja Europejska ma wkrótce opracować wytyczne dotyczące stosowania pestycydów, m.in. ma zaproponować wprowadzenie zakazu niektórych zastosowań neonikotynoidów. Całkowity zakaz stosowania tych substancji byłby jednak nieuzasadniony. Na posiedzeniu Stałego Komitetu w dn. 30 stycznia 2013 r. eksperci z państw członkowskich będą rozważali wprowadzenie zakazu zastosowania neonikotynoidów w ochronie kukurydzy, rzepaku i słonecznika. Komisja ma w swych działaniach odnieść się zarówno do unijnej zasady ostrożności, jak i do zasady proporcjonalności. Zasada ostrożności to zasada przyjmowana w Unii Europejskiej w szczególnych okolicznościach, gdy po dokonaniu oceny dostępnych informacji, stwierdzono niebezpieczeństwo zaistnienia skutków szkodliwych dla zdrowia, ale nadal brak jest pewności naukowej. W oczekiwaniu na dalsze informacje naukowe umożliwiające bardziej wszechstronną ocenę ryzyka, mogą zostać przyjęte tymczasowe środki zarządzania ryzykiem konieczne do zapewnienia wysokiego poziomu ochrony zdrowia określonego w UE. Zasada proporcjonalności wymaga m.in. takiej konstrukcji przepisów, aby możliwe było uwzględnienie konkretnych okoliczności danej sprawy.

Naukowcy od wielu lat starają się dociec przyczyn rosnącej śmiertelności pszczół w UE i na świecie, która zagraża produkcji żywności i stabilności środowiska naturalnego. Około 84% gatunków roślin i 76% produkcji żywności w Europie zależy od zapylania przez pszczoły. Badania wskazują, że jednym z czynników zagrażających pszczołom jest obecność w środowisku czynników toksycznych np. pestycydów. Substancje te znacząco obniżają odporność pszczół na różne choroby, upośledzają ich pamięć i orientację, utrudniając powrót do ula, a także powodują trudności z utrzymaniem odpowiedniej temperatury w gnieździe.

Komisja musi okresowo dokonywać przeglądu zezwoleń na stosowanie pestycydów. W 2011 r. uznała szkodliwość tych substancji, lecz zezwoliła na dalsze ich stosowanie w dopuszczalnych dawkach. Neonikotynoidy charakteryzują się dużą trwałością w środowisku, co powoduje, że dawki, z jakimi styka się pszczoła mogą być znacznie większe od przyjętych na podstawie instrukcji stosowania środka. Badacze udowodnili, że już bardzo niskie, trudne do wykrycia stężenia tych substancji mogą wywoływać zaburzenia wpływające na kondycję rodziny pszczelej, a nawet ginięcie całych rodzin.

Niektóre państwa członkowskie UE, jak Francja, Niemcy, Włochy, Holandia i Słowenia wprowadziły już restrykcje dotyczące niektórych zastosowań neonikotynoidów, a niektóre organizacje „zielonych”, jak „PAN-Europe” domagają się wprowadzenia zakazu na szczeblu unijnym. Jednak firmy takie jak Bayer CropScience oraz Syngenta, które produkują i sprzedają neonikotynoidy, zwracają uwagę na znaczne luki w danych analizowanych przez EFSA i są zdania, że nowe wyniki badań nie zmieniają istniejącej do tej pory oceny ryzyka. 

Według raportu opracowanego niedawno przez niemiecką firmę analityczną „Humboldt forum for food & agriculture”, restrykcje dotyczące stosowania neonikotynoidów w ochronie roślin mogą kosztować unijny przemysł rolno-spożywczy ponad 4 mld euro rocznie oraz grozić utratą 50 tys. miejsc pracy, szczególnie w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Skutkiem wycofania tych środków mogą być niższe plonowanie roślin i wyższe koszty produkcji, Plony kukurydzy, rzepaku, pszenicy ozimej oraz buraków cukrowych mogą obniżyć się nawet o 40%. Spadek produktywności będzie wymagał dodatkowych 3 mln ha gruntów w celu zwiększenia produkcji, co doprowadzi do znacznego zwiększenia emisji dwutlenku węgla.

Autor: Ewa Siemieńska, FAMMU/FAPA