Laboratorium Smart Villages: wizyta w fińskich smart wsiach

Podczas 9. spotkania grupy tematycznej ds. smart villages (inteligentnych wsi), działającej przy Europejskiej Sieci na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (ENRD) pod lupę wzięto fińskie doświadczenia w projektowaniu koncepcji smart villages. Było to spotkanie o charakterze „laboratorium” – punktem odniesienia dyskusji były dwie wsie pretendujące do miana smart.

Uczestnicy grupy tematycznej zebrali się w dn. 19-20 listopada 2019 r. w Finlandii, uznawanej za jednego z liderów w przygotowywaniu ram wsparcia dla koncepcji smart villages w przyszłej perspektywie finansowej. W spotkaniu wzięło udział ok. 50 osób z kilkunastu krajów UE. Opiekunem spotkania ze strony Fińskiej Sieci Obszarów Wiejskich był Juha-Matti Markkola.

Spotkanie miało na celu:

• zrozumienie, z jakimi wyzwaniami i możliwościami spotykają się fińskie obszary wiejskie i zamieszkujące je społeczności lokalne, oraz w jaki sposób prowadzona jest aktualna polityka wobec tych obszarów na poziomie od krajowego po lokalny – m.in. poprzez wizyty w dwóch miejscowościach;
• poznanie fińskich pomysłów na wsparcie koncepcji smart villages w planach strategicznych przyszłej WPR;
• dyskusję oraz wymianę poglądów na temat planów i możliwości włączenia podejścia smart wsi do projektowanej interwencji w innych krajach członkowskich.

Gospodarzem pierwszego dnia była wieś Vähikkälä (ok. 450 mieszkańców, gm. Janakkala, region Kanta-Häme), która bierze udział w konkursie Finland’s Smartest Village , który zostanie rozstrzygnięty w najbliższym czasie. Wizyta rozpoczęła się od spotkania w szkole z blisko 140-letnią historią, do której uczęszcza zaledwie 37 uczniów, a o ich edukację dba tylko 2 nauczycieli. Okazuje się, że od kilku lat trwa walka o utrzymanie szkoły – niezwykle ważnego miejsca dla lokalnej społeczności. O interesy placówki dba Stowarzyszenie Mieszkańców, które w trakcie kilkudziesięciu lat działalności zdołało wykształcić kapitał społeczny wokół wspólnego interesu, jakim jest szkoła podstawowa. Wymiar ‘smart’ tej miejscowości, jak podkreślali sami mieszkańcy, nie ma charakteru technologicznego – co często (zresztą błędnie) uważa się za podstawę koncepcji smart villages. Co więc sprawia, że Vähikkälä pretenduje do miana smart wsi?

Spotkanie w szkole podstawowej w Vähikkälä (fot. Łukasz Komorowski)

Po pierwsze, jest to wspomniana szkoła, która umożliwia dzieciom edukację na miejscu, zapobiegając odpływowi mieszkańców. Po drugie, jest to cały szereg innych rozwiązań, powstałych na bazie potrzeb i możliwości mieszkańców wsi, jak np. oznaczenie kodami QR najważniejszych punktów wsi, „taxi” dowożące dzieci przed lekcjami i po nich, kiosk-kawiarenka działająca latem – do wsi napływa wówczas nawet 1000 letników. Bardzo ważna dla utrzymania żywotności wsi jest też współpraca mniejszych stowarzyszeń i przedsiębiorstw, związanych m.in. z łowiectwem, rolnictwem ekologicznym, taksydermią, a także działalność ochotniczej straży pożarnej.

Po wizycie terenowej, w świetlicy wiejskiej odbyły się prelekcje nt. obecnej sytuacji miejscowości, wyzwań i planów na przyszłość, które przedstawiła Minna Mäenpää, przewodnicząca Stowarzyszenia Mieszkańców. Bardzo ciekawym, a zarazem ambitnym i niełatwym do realizacji jest plan przekształcenia szkoły podstawowej w lokalne centrum usługowe, oferujące usługi dla osób w każdym wieku (np. opieka dzienna, stołówka wiejska, miejsce sportu i realizacji hobby). Natomiast swoimi spostrzeżeniami  dot. europejskich i krajowych ram wsparcia smart villages podzielili się Stefan Østergård Jensen z DG Agri oraz Marianne Selkäinaho z Ministerstwa Rolnictwa i Leśnictwa Finlandii. Wspólnym mianownikiem obu wystąpień było podkreślenie, że koncepcja smart villages wdrażana będzie w ramach WPR, jednak rolą krajów członkowskich będzie dopasowanie wsparcia do specyfiki ich obszarów wiejskich.

Sezonowa kawiarenka, nastawiona na obsługę letników (fot. Łukasz Komorowski)

Odpływ ludności wiejskiej to duży problem w Finlandii (fot. Łukasz Komorowski)

Drugiego dnia uczestnicy spotkania gościli we wsi Teuro-Kuuslammi (ok. 225 mieszkańców, gm. Tammela, region Kanta-Häme). Wieś posiada bardzo sprecyzowaną strategię rozwoju, zawierającą diagnozę, cele oraz potrzeby, do których realizacji dąży Stowarzyszenie Wsi oraz inni zaangażowani w codzienne życie miejscowości. Jednym z jej atutów jest rosnąca od 5 lat liczba mieszkańców, w tym w wieku dziecięcym. Społeczność lokalna zamierza dążyć do utrzymania tego trendu, co jest odzwierciedleniem pierwotnych założeń koncepcji smart villages, mającej przeciwdziałać negatywnym skutkom procesów demograficznych, w szczególności na obszarach o niskiej gęstości zaludnienia.

Warsztat naprawczy w wielofunkcyjnym budynku w Teuro-Kuuslammi – w tle przejście do biblioteki (fot. Łukasz Komorowski)

Podobnie jak w przypadku pierwszej z odwiedzonych wsi, wartością dodaną jest funkcjonująca szkoła podstawowa (tylko 23 uczniów), która docelowo ma zostać przekształcona w wielofunkcyjne centrum usługowe o zasięgu lokalnym, oferujące np. opiekę pielęgniarską dla dzieci, miejsce do pracy zdalnej, halę sportową. Oprócz tego, mieszkańcy zwracają uwagę na aspekty środowiskowe, m.in. planowana jest instalacja paneli solarnych i gruntowych pomp ciepła w budynkach wiejskich. Ciekawym przykładem oddolnego działania jest wielofunkcyjna hala, w której znajdują się: warsztat naprawczy, warsztat tkacki, rzeźnia, biblioteka i siłownia. O pomyśle na dalszy rozwój wsi opowiadał Mikko Pietilä, przewodniczący Stowarzyszenia Mieszkańców.

Obie odwiedzone miejscowości charakteryzowały się innowacjami społecznymi, zaś wprowadzanie nowinek technologicznych z kolei stanowi jedynie podbudowę i narzędzie do poprawy warunków życia – a nie jest celem samym w sobie.

‘Laboratorium Smart Villages’ oparte na przykładach fińskich doświadczeń, miało pomóc wspólnie przedyskutować dotychczasowe doświadczenia państw członkowskich w tym zakresie. Zaplanowano ponadto, że 9. spotkanie zakończy się wstępnym określeniem  wspólnych ram wsparcia w kolejnej perspektywie finansowej UE. Tę część w formie warsztatów poprowadzili Paul Soto i Enrique Nieto z Punktu Kontaktowego ENRD. Polska reprezentowana była na spotkaniu i warsztatach przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi (Beata Rodak, Jakub Stępień) i Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk (Łukasz Komorowski).

Główne konkluzje po burzy mózgów:

• możliwe są różne modele wdrażania koncepcji (strategii) smart villages, np. odrębna alokacja w ramach podejścia LEADER na projekty z zakresu smart villages; podkreślana jest także możliwość finansowania projektów z wielu źródeł, także spoza funduszy europejskich.
• istnieją potencjalne trudności w dopasowaniu działań z zakresu smart villages do wskaźników monitorowania realizacji programów;
• zakres wsparcia będzie prawdopodobnie bardzo zróżnicowany, m.in. rodzaj premiowanych typów projektów, kwestia włączenia w interwencję małych miast, czy wprowadzenia opcji kosztów uproszczonych (SCO);
• w różny sposób postrzega się rolę lokalnych grup działania; z jednej strony wskazywane są one jako instytucje, które dysponują zasobami, pozwalającymi na upowszechnianie tej koncepcji na obszarach działania (jako brokerzy); z drugiej jednak zwraca się uwagę, że działania smart powinny być inicjowane na niższych poziomach, np. sołectwa, zgodnie z pierwotnymi założeniami idei.
• działania z zakresu smart villages powinny być ‘flagowane’, przez co rozumie się zarówno premiowanie tego typu przedsięwzięć, jak i traktowanie ich jako pilotażów/dobrych praktyk.

Podsumowanie spotkania w Finlandii (fot. Łukasz Komorowski)

Uczestnicy spotkania w Finlandii (fot. Juha-Matti Markkola)

Po 9. spotkaniu grupy tematycznej ds. smart villages, należy zadać pytanie – w jaki sposób zaprogramować to podejście, żeby z jednej strony zabezpieczyć na  potrzeby jego wdrażania odpowiednie środki, a z drugiej – nie doprowadzić do nadmiernej biurokratyzacji i oderwania od realnych potrzeb społeczności lokalnych? Częściowo odpowiadają na nie rekomendacje sformułowane po warsztatach w Warszawie (zobacz).

Wizyta w Finlandii pokazała, że nie ma jednego rozwiązania tego problemu, ani katalogu przedsięwzięć, które można zaliczać do działań typu smart. Nad takim katalogiem tematycznym pracują obecnie Finowie, którzy w spotkaniach fińskiej grupy tematycznej ds. smart villages zbierają informacje z różnych regionów kraju. W tym kontekście można przypomnieć wybrane inicjatywy zgłoszone na konkurs „Moja SMART wieś” , w ramach których powstała podobna baza wiedzy dla naszego kraju. Okazuje się, że na tle innych krajów członkowskich Polska jest dość mocno zaawansowana w przygotowaniach wdrażania koncepcji smart villages, co zostało podkreślone zarówno na spotkaniu w Finlandii, jak i Europejskim Parlamencie Wiejskim 2019 w Hiszpanii (relacja z wydarzenia).

Tutaj znajdziesz materiały ze spotkania w Finlandii. 10. spotkanie grupy tematycznej odbędzie się 22 stycznia 2020 r. w Brukseli (więcej informacji).

Notatkę sporządził: Łukasz Komorowski, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk (lkomorowski@irwirpan.waw.pl). Tłumaczenia stosowanych przez prelegentów pojęć i tytułów projektów zostały dokonane przez autora notatki.