Chociaż względnie nowa, koncepcja Smart Villages (Inteligentnych wiosek) od blisko pięciu lat zyskuje coraz większe zainteresowanie i staje się częścią polityki na nadchodzący okres oprogramowania. W planach strategicznych wśród wskaźników rezultatu pojawią się i te, dotyczące Inteligentnych wiosek. Warto tej koncepcji się uważnie przyjrzeć, i to nie tylko ze względu na wspomniane wskaźniki, ale przede wszystkim z uwagi na szanse spowolnienia negatywnych zjawisk na obszarach wiejskich.

W dniach 21-22 lutego 2019 r. w Brukseli odbyło się seminarium „The smart eco-social villages pilot project and the future of Smart Villages” (Projekt pilotażowy ekologicznych i społecznych inteligentnych wiosek oraz przyszłość Inteligentnych wiosek), będące swego rodzaju podsumowaniem tego projektu. W dużej mierze doszło do niego dzięki działaniom zainicjowanym w 2015 roku przez węgierskiego europarlamentarzystę Tibora Szanyi, których efektem był między innymi projekt pilotażowy poświęcony temu tematowi, sfinansowany ze środków pochodzących z Parlamentu Europejskiego.

Jednym z zadań projektu jest opracowanie definicji wsi inteligentnej. Jak piszą organizatorzy, definicja ma uwzględniać szeroką  gamę obecnych i przyszłych działań, być na tyle elastyczną i pojemną, aby możliwe było jej stosowanie w różnych kontekstach krajowych i lokalnych. Uwzględnia także kontekst WPR po 2020 r. przewidujący większą elastyczność dla państw członkowskich. Chodzi o to, aby umożliwić państwom członkowskim dostosowanie i skoncentrowanie polityki na ich konkretnych potrzebach, a tym samym także w odniesieniu do projektowania i wdrażania interwencji wspierających inteligentne wioski. Celem definicji jest zatem zainspirowanie i wyjaśnienie potencjału koncepcji społecznościom wiejskim, w celu podjęcia przez nich działań a także, dla decydentów w podejmowaniu decyzji umożliwiających wspieranie inteligentnych wiosek w nadchodzącym okresie programowania.

Inteligentne wioski to społeczności na obszarach wiejskich, które stosują innowacyjne rozwiązania, aby zwiększyć swoją odporność, wykorzystując lokalne mocne strony i nowe możliwości. Opierają się na partycypacyjnym podejściu do opracowania i wdrożenia swojej strategii, mającej na celu poprawę ich warunków gospodarczych, społecznych i/lub środowiskowych, w szczególności poprzez wykorzystanie rozwiązań oferowanych przez technologie cyfrowe. Inteligentne wioski korzystają ze współpracy i sojuszy z innymi społecznościami i podmiotami na obszarach wiejskich i miejskich. Inicjowanie i wdrażanie strategii Smart Village może opierać się na istniejących inicjatywach i może być finansowane z różnych publicznych i prywatnych źródeł.

Inteligentne wioski mogą obejmować jedno lub kilka osiedli ludzkich, bez żadnych ograniczeń dotyczących granic administracyjnych lub liczby mieszkańców. W odniesieniu do warunków kwalifikowalności do wsparcia państwa członkowskie mogą stosować definicje obszarów wiejskich zgodnie z OECD, EUROSTAT lub innymi, własnymi kryteriami.

Podejście partycypacyjne oznacza aktywne uczestnictwo społeczności lokalnej w opracowywaniu i podejmowaniu decyzji dotyczących strategii Smart Village. W fazie wdrażania podejście partycypacyjne zapewni odpowiednie uwzględnienie potrzeb w zakresie budowania potencjału i szkolenia osób.

Technologie cyfrowe obejmują na przykład technologie informacyjne i komunikacyjne, ale także wykorzystywanie dużych zbiorów danych lub innowacje związane z korzystaniem z Internetu rzeczy. Działają one jak dźwignie, aby inteligentne wioski mogły stać się bardziej sprawne, lepiej wykorzystywały swoje zasoby i zwiększać atrakcyjność obszarów i jakość życia mieszkańców wsi. Korzystanie z technologii cyfrowych nie jest warunkiem wstępnym do bycia inteligentną wioską, ale z całą pewnością, tam gdzie to możliwe, szybki dostęp szerokopasmowy ułatwi wdrażanie rozwiązań cyfrowych.

Strategie Smart Village odpowiadają na wyzwania i potrzeby ich terytoriów, opierając się na lokalnych mocnych stronach i dostępnych zasobach. Strategie muszą określać cele krótko-, średnio- i długoterminowe. Postęp musi być mierzalny za pomocą wskaźników wydajności, które zostaną określone w planach realizacyjnych. Plany te powinny podlegać przeglądowi w regularnych odstępach czasu, aby umożliwić ciągłe doskonalenie i uaktualnianie. Strategie mogą mieć na celu, na przykład: poprawa dostępu do usług (w różnych dziedzinach, takich jak zdrowie, szkolenia lub transport), w celu zwiększenia możliwości biznesowych i tworzenia miejsc pracy, rozwoju krótkich łańcuchów dostaw żywności i praktyk rolniczych, rozwoju odnawialnych źródeł energii, rozwój gospodarki o obiegu zamkniętym, lepsze wykorzystanie zasobów naturalnych, dostosowanie się do zmian klimatu, zachowanie środowiska naturalnego i różnorodności biologicznej, lepszą waloryzację dziedzictwa kulturowego dla zwiększenia atrakcyjności turystycznej itp.

Seminarium podzielono na dwie sesje i cztery panele. Rozpoczęto prezentacją projektu i zaproponowanej definicji. Definicja, jak już wcześniej wspomniano, jest bardzo szeroka ze względu na zróżnicowanie obszarów wiejskich w Unii Europejskiej i wolę objęcia nią wyzwań i potrzeb przed jakimi one stoją. Obejmuje ona społeczności stosujące innowacyjne rozwiązania, opierające się na partycypacji społecznej, wykorzystujące technologie cyfrowe (to ostatnie niekoniecznie). Społeczności czerpiące korzyści ze współpracy i sojuszy z innymi społecznościami oraz podmiotami na wsi i w mieście. Inicjatywa i wdrażanie strategii Smart Village można opierać na istniejących już inicjatywach i można je finansować z różnych publicznych i prywatnych źródeł. Partycypacyjność oznacza autentyczne uczestnictwo lokalnych społeczności w tworzeniu i wdrażaniu takiej strategii. Nacisk kładzie się na potrzebę budowy zdolności instytucjonalnych i szkolenie mieszkańców. Technologie cyfrowe są narzędziem działającym jako dźwignia, która pozwala inteligentnym wioskom na zwiększenie elastyczności, lepsze wykorzystanie zasobów oraz poprawę atrakcyjności obszarów wiejskich i jakości życia mieszkańców wsi. Korzystanie z technologii cyfrowych nie jest warunkiem wstępnym do stania się inteligentną wioską. Tam gdzie to możliwe, szybki dostęp szerokopasmowy ułatwi wdrażanie rozwiązań cyfrowych.

Na pierwszej sesji zatytułowanej Innowacyjne rozwiązania dla inteligentnych wiosek w panelu Innowacyjne usługi dla inteligentnych wiosek przedstawiono trzy przykłady: Sogn og Fjordane (Norwegia) to bardzo interesujące wykorzystanie odnawialnej energii z fiordu dla zaspokojenia potrzeb energetycznych lokalnej społeczności. Dzięki koordynacji lokalnej władzy udało się osiągnąć niezbędną dla powodzenia projektu masę krytyczną; Ville d’Anaunia (Włochy) jest przykładem zastosowania innowacji w świadczeniu usług publicznych; Fintry (Szkocja) to pozytywny przykład współpracy lokalnej gminy z farmą wiatrową przynoszący wiele korzyści mieszkańcom i środowisku.

W drugim panelu, Rola i znaczenie technologii cyfrowych we wprowadzeniu zwrócono uwagę, że cyfryzacja jest narzędziem, a nie celem samym w sobie. Nowym technologiom musi towarzyszyć budzenie świadomości, w zakresie możliwości przez nie tworzonych i szkolenia ułatwiające nabywanie kompetencji niezbędnych do ich sprawnego wykorzystywania. Nowe technologie z sukcesem wykorzystywane są w Los Corroles de Buelna (Hiszpania), gdzie zbudowano nową strukturę komunikacyjną, w formie wielofunkcyjnej otwartej sieci do zarządzania infrastrukturą i usługami dla mieszkańców. Pozwoliło to znacznie zmniejszyć koszty i rozszerzyło zakres oferowanych usług. Bardzo ciekawym przypadkiem jest również Bras-sur-Meuse (Francja). W tej niewielkiej gminie cyfrowe zarządzanie jest na bardzo zaawansowanym poziomie dzięki edukacji, szkoleniom i przede wszystkim, dzięki woli politycznej, osiągnięto sukces.

W drugiej sesji Strategie inteligentnych wsi, w panelu Jak przygotowywać strategie Smart Villages, podkreślono, że dla osiągnięcia sukcesu, konieczne jest silne przywództwo (leadership) powiązane z aktywnością i zaangażowaniem społeczności lokalnej. Bardzo korzystna może być współpraca ze środowiskiem naukowym, ale wypracowana strategia powinna być prosta i zrozumiała. Właśnie tak jest w Svärdsjö (Szwecja), gdzie młodzi i starsi mieszkańcy współpracując ze sobą osiągnęli bardzo wiele. Podobnie w Killorglin, Co Kerry (Irlandia) współpraca i zaangażowanie, systemowe rozpoznanie potrzeb i poszukiwanie nowych pomysłów, pozwoliło na znalezienie inteligentnych odpowiedzi na wyzwania, przed którymi stała lokalna społeczność.

Ostatni panel próbował odpowiedzieć na pytanie Jak finansować Smart Villages? Wsparcie powinno być dostosowane do skali i poziomu rozwoju, zaś system administrowania prosty i sprawny.  Klasyczny problem dostarczenia usług publicznych, bardziej kosztowny na słabo zaludnionych obszarach wiejskich, można rozwiązywać dzięki technologiom cyfrowym i innowacjom, jest to szansa na reorientację polityki rozwoju obszarów wiejskich w sposób, który daje duże  korzyści przy stosunkowo niskich wydatkach. Udało się to w Comillas (Hiszpania), gdzie dzięki współpracy lokalnych gmin i redukcji kosztów, oszczędności uzyskane poprzez innowacje pozwalają na finansowane kolejnych elementów strategii i inteligentnych usług. W Alsómocsolád (Węgry) wprowadzono odpowiednie rozwiązania technologiczne przy zastosowaniu elastycznej technologii. Gmina korzystała ze środków finansowych pochodzących z różnorodnych źródeł, a przede wszystkim Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i Europejskiego Funduszu Społecznego. Chyba najważniejszą konkluzją z tego panelu jest taka: najpierw opracowujemy własną, partycypacyjną strategię smart village a następnie poszukujemy źródeł finansowania jej elementów. Jeśli strategia powstaje pod dostępne fundusze, rezultaty są wówczas zazwyczaj bardzo nietrwałe.

Koncepcja smart villages to interesująca szansa na skuteczne wspieranie rozwoju obszarów wiejskich i warto z niej korzystać. Warto być obecnym i aktywnym uczestnikiem tego procesu i trochę szkoda, że wśród przedstawianych inteligentnych rozwiązań, nie było przykładu z Polski.

W czasie dyskusji przedstawiciele trzech Dyrekcji Generalnych Komisji Europejskiej – Polityki regionalnej i miejskiej (DG Regio), Mobilności i transportu (DG Move) i Rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich (DG Agri) – mówili o planowanych możliwościach finansowania smart villages w nadchodzącym okresie programowania. Finansowanie działań mieszczących się w ramach koncepcji smart villages może i powinno mieć różne źródła. Jak pokazała praktyka ostatnich okresów programowania, łączenie środków z różnych źródeł nie jest łatwe. Nadchodzący okres programowania prawdopodobnie będzie się wiązał z podobnymi trudnościami. Wiele przesłanek, a także prezentacje
i dyskusje na tym seminarium potwierdzają, że potrzebujemy nowej struktury polityk wspólnotowych. Potrzebujemy polityki rozwoju lokalnego, która systemowo i bez zbędnej biurokracji finansowałaby rozwój społeczności lokalnych, miejskich i wiejskich. Dlatego warto apelować do polityków, wszystkich którzy mają na to wpływ, aby taką politykę na lata 2027+ wypracować.

Notatkę sporządził: Dr Andrzej Hałasiewicz, RURBAN Wieś-Miasto-Region. Pan Hałasiewicz brał udział w seminarium jako przedstawiciel Forum Aktywizacji Obszarów Wiejskich (FAOW). Tłumaczenia stosowanych przez prelegentów pojęć i tytułów projektów zostały dokonane przez autora notatki.

Pobierz notatkę

Pobierz publikację

Pobierz prezentację

Pobierz prezentację (skrót)

Prezentacje dotyczące Inteligentnych wiosek dostępne są pod adresem: https://enrd.ec.europa.eu/news-events/events/6th-meeting-thematic-group-smart-villages_en.